تبادل
لینک هوشمند
توضيح سؤال:
از يكي از دوستانم شنيدم كه عائشه همسر رسول گرامي اسلام صلي الله عليه وآله يتيمان را كتك مي‌زد و حتي گاهي به زنان ديگر دستور مي‌داد كه يتيمان را آزار و اذيت نمايند. آيا اين مطلب در منابع اهل سنت آمده‌است يا خير؟
پاسخ اجمالي
با جستجو در منابع اهل سنت متأسفانه به رواياتي بر مي‌خوريم كه عايشه دختر ابوبكر و همسر پيامبر گرامي اسلام صلي الله عليه وآله، يتيمان را به شدت كتك مي‌زد؛ به گونه‌اي كه يتيم همانند شخص مرده‌اي به زمين مي‌افتاد.
نكته جالب توجه در زندگي دختر ابو بكر در رفتار با يتيمان، اين قشر ضعيف و بي‌پناه جامعه اسلامي، اين است كه زدن يتيم را براي زنان ديگر به عنوان «ادب اليتيم» نيز مطرح مي‌كرد و آنان را به انجام اين كار تشويق مي‌نمود و براي ترغيب شدن آنان رفتار خودش را به عنوان سر مشق ارائه مي‌داد.
نكته مسلم اين است كه اين طريقه و روش رسول گرامي اسلام صلي الله عليه وآله نبوده‌است؛ چرا كه تمام رفتار و گفتار آن حضرت از وحي الهي سرچشمه گرفته‌است و طبق آيات قرآن، رسول خدا صلي الله عليه وآله مأمور بودند كه حتي بر يتيمان قهر و غضب هم نكنند؛ چه رسد به اين‌كه به ضرب و جرح آنان اقدام نمايند.
تا اينجا اجمالاً اين قضيه روشن شد و تفصيل مطلب را با ذكر روايات ارائه خواهيم كرد.
سفارش قرآن كريم در باره يتيمان
قبل از اين‌كه پاسخ تفصيلي را با ذكر روايات ارائه نماييم لازم است به خاطر اهميت موضوع مورد بحث، ديدگاه قرآن كريم و روايات رسول خدا صلي الله عليه وآله را در مورد برخورد با يتيم بررسي نماييم تا در پايان معيار قضاوت براي خوانندگان گرامي در مورد رفتار عائشه كه چهل سال پيروان سقيفه بر فتاواي او عمل مي‌كردند، به دست آيد.
نكته قابل يادآوري قبل از برشمردن آيات اين است كه آيات ذيل نيازمند به تحليل و توضيح فراوان هستند؛ اما در اين جا ما با رعايت اختصار تنها به نقل آيات و تحليل كوتاه از آن، اكتفا مي‌كنيم.
اكنون از آياتي كه در مورد يتيم سخن مي‌گويند، موارد ذيل استفاده مي‌شود:
الف: پيمان گرفتن خداوند بر احسان به يتيمان:
احسان به يتيمان يكي از سفارشهاي خداوند در قرآن كريم است كه در كنار سفارش احسان به والدين، ذوي القرباي رسول خدا صلي الله عليه وآله و بي‌چارگان در آيه ذيل بيان شده‌است:
وَإِذْ أَخَذْنا ميثاقَ بَني إِسْرائيلَ لا تَعْبُدُونَ إِلاَّ اللَّهَ وَبِالْوالِدَيْنِ إِحْساناً وَذِي الْقُرْبى وَالْيَتامى وَالْمَساكين... (بقره/ 83).
(و به ياد آوريد) زماني را كه از بني اسرائيل پيمان گرفتيم كه جز خداوند يگانه را نپرستيد و نسبت به پدر و مادر و نزديكان و يتيمان و بينوايان نيكي كنيد... .
و در آيه ديگر نيز بعد از دستور به عبادت خداوند و نهي از شرك به خدا سفارش به يتيمان نيز آمده‌است:
وَاعْبُدُوا اللَّهَ وَلا تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئاً وَبِالْوالِدَيْنِ إِحْساناً وَبِذِي الْقُرْبى وَالْيَتامى وَالْمَساكينِ وَالْجارِ ذِي الْقُرْبى وَالْجارِ الْجُنُبِ وَالصَّاحِبِ بِالْجَنْبِ وَابْنِ السَّبيل ... (نساء/36)
و خدا را بپرستيد! و هيچ چيز را همتاى او قرار ندهيد! و به پدر و مادر، نيكى كنيد همچنين به خويشاوندان و يتيمان و مسكينان، و همسايه نزديك، و همسايه دور، و دوست و همنشين، و واماندگان در سفر، و بردگانى كه مالك آنها هستيد..
ب: دستور به يتيم نوازي و نهي از رفتار خشونت آميز با آنان
طبق گزارشهاي تاريخي رسول صلي الله عليه وآله خداوند قبل از اين‌كه به دنيا بيايد پدرش را از دست داد و بعد از اين‌كه به دنيا آمد در شش سالگي نيز مادرش از دنيا رفت و تحت سر پرستي جدش حضرت عبد المطلب عليه السلام قرار گرفت.
قرآن كريم نيز داستان يتيمي آن حضرت را بازگو نموده و مي‌فرمايد:
أَ لَمْ يَجِدْكَ يَتِيماً فَآوى وَوَجَدَكَ ضَالاًّ فَهَدى وَوَجَدَكَ عائِلاً فَأَغْنى فَأَمَّا الْيَتِيمَ فَلا تَقْهَرْ. (ضحي/ 6- 9)
آيا تو را يتيم نيافت و سپس پناه داد؟ و تو را گمشده يافت و هدايت كرد، و تو را فقير يافت و بى نياز نمود. حال كه چنين استيتيم را تحقير نكن.
در اين آيه مباركه علاوه بر اين‌كه سخن از يتيمي رسول خدا صلي الله عليه وآله و پناه داده شدن و بي‌نيازي آن حضرت به ميان آمده، دستور مي‌دهد كه با يتيمان رفتار پسنديده و شايسته داشته باش؛ به گونه‌اي كه روح تشنه آنها را با محبت سيراب كن.
معناي «فلا تقهر» از ديدگاه مفسران
مفسران تابعي براي كلمه «لاتقهر» معاني دقيق و ظريف و مصاديق گسترده‌اي را بيان كرده‌اند:
ماوردي در تفسير «النكت والعيون» مي‌نويسد:
(فأمّا اليتيمَ فلا تَقْهَرْ) فيه خمسة أوجه: أحدها: فلا تحقر, قاله مجاهد. الثاني: فلا تظلم, رواه سفيان. الثالث: فلا تستذل, حكاه ابن سلام. الرابع: فلا تمنعه حقه الذي في يدك, قاله الفراء. الخامس: ما قاله قتادة: كن لليتيم كالأب الرحيم.
در جملة «اما اليتيم فلا تقهر» پنج وجه است: وجه نخست اين‌كه يتيم را تحقير نكن. اين قول مجاهد است. وجه دوم از سفيان روايت شده اين است كه به يتيم ظلم نكن. وجه سوم اين‌كه او را به ذلت نكشان. وجه چهارم از فراء اين است:كه يتيم را از حقش كه در دست تو است محروم نكن. وجه پنجم را كه قتاده گفته اين است‌كه براي يتيم همانند پدر مهربان باش.
الماوردي البصري الشافعي، علي بن محمد بن حبيب (متوفاى450هـ)، النكت والعيون، ج6، ص372، تحقيق: السيد ابن عبد المقصود بن عبد الرحيم، ناشر: دار الكتب العلمية - بيروت / لبنان.
ابوبكر جصاص در «أحكام القرآن» مي‌نويسد:
قوله تعالى فأما اليتيم فلا تقهر قيل لا تقهره بظلمه وأخذ ماله وخص اليتيم لأنه لا ناصر له غير الله فغلظ في أمره لتغليظ العقوبة على ظالمه وقد روي عن النبي صلى الله عليه وسلم أنه قال اتقوا ظلم من لا ناصر له غير الله.
معناي « فأما اليتيم فلا تقهر» اين است كه با ظلم كردن و گرفتن مال يتيم بر او قهر نكن؛ اما دليل اين‌كه در اين جا به طور ويژه در باره يتيم سخن گفته، اين است كه يتيم جز خداي متعال ياور ديگري ندارد؛ پس از جهت اين‌كه عقوبت ظلم كنندگان به يتيم شديد است، در باره يتيم اين‌گونه با حدت و شدت سخن گفته است. از رسول خدا صلي الله عليه وسلم روايت شده‌است كه فرمود: از ظلم كردن بر كسي‌كه جز خدا ياوري ندارند بپرهيزيد.
الجصاص الرازي الحنفي، أبو بكر أحمد بن علي (متوفاى370هـ) ، أحكام القرآن ، ج5، ص372، تحقيق: محمد الصادق قمحاوي ، ناشر : دار إحياء التراث العربي - بيروت – 1405هـ.
ساير مفسران اهل سنت نيز همين معاني را در ذيل اين آيه آورده‌اند.
فخر رازي در ذيل اين آيه، قرائت ديگري را نيز براي واژه «فلا تقهر» ذكر كرده‌است. او مي‌نويسد:
وقرىء فلا تكهر، أي لا تعبس وجهك إليه، والمعنى عامله بمثل ما عاملتك به، ونظيره من وجه: (وَأَحْسِن كَمَا أَحْسَنَ اللَّهُ إِلَيْكَ (القصص:77).
«فلا تكهر» خوانده شده است؛ معنايش اين جمله اين است كه روي خود را به سوي يتيم درهم نكن. معنايش اين است كه اي پيامبر با يتيم همانگونه رفتار كن كه من با تو رفتار كردم. نظير جمله مورد بحث اين آيه است: نيكي كن؛ همانگونه خداوند به سوي تو نيكي كرد.
نظرات شما عزیزان:
